W ramach grantu z Narodowego Centrum Nauki będziemy kontynuować badania nad więźniami dożywotnimi – kosztownymi i stale absorbującymi, choć celem kary orzeczonej wobec nich jest eliminacja. Projektem badawczym kieruje dr Maria Niełaczna.
Dotychczas prowadzane pod kierunkiem prof. A. Rzeplińskiego przez nasz Zespół badania dowiodły, że więźniowie dożywotni mają różny stosunek do swojej kary i życia w więzieniu, i różnie adaptują się do warunków bezterminowej izolacji.
Liczba więźniów dożywotnich i długoterminowych rośnie. Do 2012 r. skazanych na dożywocie było 300 zabójców. Z końcem 2017 r. prawomocnie skazanych było 414. Wzrost ich populacji dowodzi, że badania nad uzasadnieniem k.d.p.w. i jej wykonywaniem są potrzebne. Mają one walor naukowy i praktyczny – opisują i diagnozują ważne zjawiska społeczne i prawne oraz dostarczają dowodów na to, czy i jak działa system sprawiedliwości – sądy i więzienia.
Dotychczas Zespół zgromadził materiał badawczy na temat 299 skazanych na tę karę, materiał wytworzony w różnych etapach ich życia i reagowania państwa na przestrzeni blisko 25 lat.
Celem aktualnych badań jest przede wszystkim:
- charakterystyka społeczności więźniów dożywotnich w kontekście systemu więziennego i konkretnego zakładu karnego,
- ustalenie prawidłowości i zróżnicowań grupowych oraz indywidualnych skazanych,
- opisanie i zrozumienie zarówno reakcji systemu więziennego na tę grupę więźniów, jak i rutynowego, codziennego z nią postępowania.
Zespół koncentruje się więc na funkcjonowaniu więzienia i życiu, które w nim tętni i zatacza szerokie kręgi na zewnątrz – absorbuje nie tylko rodzinę skazanego, lecz także służby policyjne i społeczne, wolontariuszy, grupy wyznaniowe, szpitale wolnościowe i obcych czasem ludzi, poznanych w trakcie odbywanej kary.
A także na tym, co istotne przy sprawcach zabójstw o zaburzonej osobowości, czyli ich diagnozie na etapie procesu, jak i w trakcie odbywanej kary. Z naszych ustaleń wynika, że nierzadko diagnoza w dalszych etapach wykonania kary jest „martwa”, gdyż nie służy opracowaniu planu naprawczego dla skazanego, zaoferowaniu programów bezpośrednio odnoszących się do jego zaburzeń i deficytów, które ułatwiły mu popełnienie zbrodni. Tych mocno zaburzonych – i w tym sensie odbiegających od normy ludzi – wdraża się w normalne aktywności, w które wchodzą bez wysiłku. Dostosowują swoje zachowanie, gdyż jest to dla nich korzystne, lecz rzadko kiedy zmieniają się ich postawy i mechanizmy osobowości. Skutki i koszty tego są spore – co trzeci z 299 popełnił zwoją zbrodnię na legalnym wyjściu z uprzedniej kary, gdy system określił prognozę jego zachowania jako pozytywną.
Ponadto upływ czasu ma różnorodne znaczenie – brakuje badań jego wpływu na osobowość skazanego, na jego podejście do zbrodni, winy i kary, na jego postępowanie i kształtowane nawyki. Jedne czynniki – decydujące o wymiarze kary, stopniu ryzyka ze strony skazanego, jego podatności na oddziaływania i ukształtowanie postawy odpowiedzialności i szacunku dla życia każdego człowieka – pozostają niezmienne w trakcie kary, mimo upływu czasu i działań podejmowanych przez skazanego i kadrę więzienną. Inne czynniki, zmieniają się w zależności od czasu, zmian zachodzących w skazanych, trwałości i siły wpływów, którym on podlega.
Zespół podejmie próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze:
- Jakie skazani mają podejście do swojej kary? Z czego ono wynika?
- Jakie podejście ma do nich system więzienny? Czego wymaga i co im oferuje? Czy z udziałem innych podmiotów jest w stanie racjonalnie zaplanować wykonywanie tej kary i wdrażać ów plan w życie?
- Czy trzymanie ludzi w izolacji przez minimum 30 lat ma sens, a jeśli tak to jaki?
- Jakie są efekty wykonywania tej bezterminowej kary i kto się do nich przyczynia?
- Czy upływ czasu i zmiany, jakie w nim następują, mają znaczenie dla etapowości wykonania tej bezterminowej kary – podejmowanych wobec więźniów decyzji i kryteriów oceny?
- Czy więzienie „ratuje” życie nie tylko potencjalnym ofiarom, ale i sprawcom zabójstw, gdyż daje im możliwość odcięcia się od przemocy, wyjścia z nałogu, edukacji, pracy?
- Jakie znaczenie ma czas kary – czy prócz woli i motywacji skazanego oraz człowieka, który go wspiera – nie jest jednym z istotnych czynników dla skuteczności tej kary?
- Jakie jest znaczenie psychologii i psychologa wobec „połamanych” osobowości więźniów dożywotnich?
To kluczowe pytania badawcze – istotne nie tylko dla nauki, lecz także dla społeczeństwa i wymiaru sprawiedliwości, w szczególności Służby Więziennej.
Nasz Zespół przeanalizuje 299 akt penitencjarnych, setki decyzji dyrektorów więzień, komisji penitencjarnych, notatek wychowawców i konsultacji psychologicznych, a następnie zakoduje wybrane dane celem analizy ilościowej. Temu służy kwestionariusz do akt (w załączeniu).
Zgromadzony materiał posłuży też, albo przede wszystkim, do badań jakościowych. Zespół osobiście dotrze do więźniów dożywotnich, ich rodzin i funkcjonariuszy, którzy z nimi pracują by przeprowadzić wywiady, a następnie opisać ich pamięć instytucjonalną, doświadczenia i poglądy skoncentrowane wokół dożywotniej kary.
W przypadku wywiadów z więźniami zastosujemy dobór celowy biorąc pod uwagę kryterium określonej cechy badanego: upływ czasu, a więc liczba lat odbytej kary, nadanie szczególnego statusu więziennego, „osiągnięcia” społeczne, zawodowe i osobiste w trakcie kary.
Zebrany materiał badawczy Zespół przeanalizuje zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym, aby uzyskać społeczno-kryminologiczny oraz statystyczny obraz więźniów dożywotnich.
Badania są zaplanowane na 2 lata. Zespół badawczy złożony z pracownika naukowego, doktorantów i absolwentów IPSiR liczy 5 osób.
Planowanymi materialnymi efektami między innymi będą: 4 ogólnopolskie seminaria naukowe, konferencja międzynarodowa, publikacja, „narzędzia” i wytyczne do pracy z więźniami dożywotnimi i długoterminowymi.
oprac. dr Maria Niełaczna
