Dożywotnie pozbawienie wolności. Zabójca, jego zbrodnia i kara – 2014-2017

Od przywrócenia k.d.p.w. 19 listopada 1995 r. do 31 grudnia 2011 r. w Polsce zostało skazanych 304 zabójców, niemal zawsze sprawców zabójstw kwalifikowanych.

K.d.p.w została wprowadzona nowelą 20 lipca 1995 r., zaś pierwsza zapadła 23 lutego 1993 r. ponad 24 lata temu. Została wymierzona wobec człowieka, który odbywał karę 25 lat pozbawienia wolności za zabójstwo i podczas przepustki dopuścił się dwóch zabójstw na tle rabunkowym.

Katalog badanych zabójców, ich zbrodni i przestępstw je poprzedzających, popełnionych w związku z nią, czy po niej, katalog współsprawców „zrzeszonych” wokół zadawania śmierci i katalog ofiar zabijanych na różne sposoby, z różnych motywacji, pozostawiających po sobie setki bliskich, a w końcu katalog prawie niewidocznych oficerów więziennych, odpowiedzialnych za wykonanie kary, która nie ma końca – jest bogaty. Dostarczył nie tylko kryminologicznej wiedzy, lecz także wiedzy o naturze człowieka, jej hardości i jednocześnie słabości, o odbieraniu życia i dawaniu nadziei na życie lepsze niż kiedykolwiek indziej, chociaż za kratami, o relacjach ludzkich, zarówno tych utraconych, jak i tych tworzących nową tożsamość i wartości; wiedzy o pracy Służby Więziennej, nieustannej choć syzyfowej, pracy nie „efektu” – gdyż ten zależy od woli skazanego i innych wrogich lub przyjaznych mu ludzi, lecz pracy „staranności” zgodnie z celem ukształtowanym dla każdej kary pozbawienia wolności niezależnie od tego jak długo ma trwać.

Badania naukowe były prowadzone w Katedrze Kryminologii i Polityki Kryminalnej Uniwersytetu Warszawskiego przez Zespół prawników i kryminologów pod kierunkiem prof. Andrzeja Rzeplińskiego. Zespół pracował w porozumieniu z Centralnym Zarządu Służby Więziennej.

Badania były finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/HS5/04518.

Cele badań

Podstawowym celem badań była:

1. analiza kryminologiczna zabójstw kwalifikowanych i ich sprawców,
2. analiza sędziowskiego wymiaru kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz
3. analiza wykonywania tej kary w różnych jej fazach czasowych z perspektywy podmiotów zainteresowanych (więźnia, kadry więziennej, rodzin sprawcy i ofiary, przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości i społeczeństwa).

Szczegółowe cele badań:

1. Analiza i synteza kryminologiczna zabójstw kwalifikowanych oraz ich sprawców, czyli analiza okoliczności zbrodni, pobudek i motywacji sprawców, działających pojedynczo lub w grupie, także zorganizowanej, przy użyciu różnych narzędzi lub broni, sprawców, którzy różnią się między sobą zaburzeniami osobowości i wyposażeniem społecznym. Synteza polegała na kategoryzacji i opisie profili sprawców oraz identyfikacji prawidłowości między wymienionymi czynnikami.
2. Zbadanie tendencji lub zmian w orzekaniu k.d.p.w. w ciągu niemal 20 lat jej obowiązywania i zweryfikowanie aktualności argumentów „za” wymierzaniem tej kary.
3. Dostarczenie empirycznych dowodów na to, że więźniowie dożywotni stanowią grupę wewnętrznie zróżnicowaną co do ich zachowania w trakcie odbywanej kary i stosowanych wobec nich oddziaływań.
4. Opisanie i synteza przebiegu k.d.p.w. w świetle postawionych pytań badawczych (czy stanowi on pewien przemyślany proces czy jest wynikiem niezależnych od uczestników i mało przewidywalnych czynników? od jakich czynników przebieg/proces k.d.p.w. zależy i kto ma na nie wpływ? jakie momenty „krytyczne” na niego wpływają i jakie elementy składają się na treść k.d.p.w. w okresie jej wykonywania?)
5. Ustalenie czy polskie więzienia i ich personel są przygotowane na zniuansowane radzenie sobie z ekstremalną grupą więźniów dożywotnich, mające na celu zapobieżenie ubocznym negatywnym skutkom długoletniej izolacji, prawidłowo zarządzać jej czasem i ryzykiem, i czy w polityce i sposobie jej wykonania służba więzienna dąży do obniżenia społeczne kosztów k.d.p.w.

Cele pozwoliły wyodrębnić tematy, które zasługiwały na szczegółową analizę i syntezę badawczą:

• zabójcy na zlecenie, seryjni lub działający w przestępczości zorganizowanej,
• kobiety-zabójcy,
• motywy sprawców zabójstw,
• więźniowie prawomocnie skazani, którzy osiągnęli pewien etap kary (10 lat, 15 latach),
• więźniowie szczególnie niebezpieczni, cierpiący na zaburzenia niepsychotyczne, „chronieni” i potencjalnie zresocjalizowani,
• strategie postępowania z więźniami dożywotnimi, rutynowe i nierutynowe reakcje Służby Więziennej, plany pracy i skuteczne oddziaływania.

Hipotezy badawcze

1. Sprawcy zabójstw kwalifikowanych, skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności byli z reguły poprzednio karani i dopuścili się zabójstw dwóch osób. Ponadto są starsi niż przeciętnie skazani na karę pozbawienia wolności, gorzej niż oni wykształceni, z reguły pochodzą z rozbitych rodzin, funkcjonują poza rynkiem pracy oraz mają zaburzoną osobowość.
2. W podejściu i postępowaniu z więźniami dożywotnimi podczas odbywanej przez nich kary dominuje podejście standardowe – jak w odniesieniu do pozostałych więźniów, mimo że z woli sądów mają tam spędzić resztę życia, co przeciętnie oznacza ok. 40 lat. Ta rutyna wynika z oportunizmu i braku fachowego przygotowania lub wsparcia funkcjonariuszy, nawet jeśli indywidualizacja byłaby wymagana racjami humanitarnego i racjonalnego wykonania tej kary.
3. System więzienny nie ma założonego z góry lub wynikającego z utrwalonej praktyki planu generalnego w postępowaniu wobec tej specjalnej kategorii więźniów, ich rodzin i rodzin ich ofiar. Racjonalne wykonywanie k.d.p.w. jest kwestią danego przypadku, wiedzy, poświęcenia i preferencji konkretnego funkcjonariusza, czasami innej osoby mającej dostęp do więźnia. Gdy kara ma trwać do końca lub prawie do końca życia skazanego zabójcy, nikt nie odpowiada za efekty trwającej co najmniej ćwierćwiecze izolacji penitencjarnej.
4. Sami więźniowie dożywotni widzą potrzebę dywersyfikacji postępowania z nimi. Chcą być traktowani na innych zasadach niż reszta populacji więziennej, ponieważ nie mogą ignorować nieoznaczonego końca swojej kary – dużego prawdopodobieństwa że resztę życia spędzą w więzieniu. Aby zapewnić sobie minimum autonomii, są bardziej otwarci na komunikowanie się z personelem więziennym. Więźniowie dożywotni, inaczej niż pozostali – z racji owej „dożywotniości” częściej planują swoje życie w więzieniu i podejmują starania aby zrealizować swój plan.

Metodologia

Badania polegały na analizie akt sądowych i więziennych w oparciu o kwestionariusz stworzony specjalnie na potrzeby projektu. Kwestionariusz zawierał następujące aspekty: demografia (krótka charakterystyka skazanego i jego życia przed pozbawieniem wolności), kariera kryminalna, zbrodnia (zabójstwo, motywacja, ofiara), proces karny oraz wykonywanie i odbywanie kary dożywotniego więzienia.

Kolejną metodą była ankieta korespondencyjna złożona z 24 pytań otwartych, skierowana do więźniów dożywotnich. Głównym problemem badawczym było ustalenie, co to znaczy być więźniem dożywotnim. Metoda i narzędzie pozwoliło spojrzeć na tę skrajną karę „oczami” więźniów.

Zespół prowadził także badania terenowe i wywiady swobodne ze skazanymi na dożywotnią karę pozbawienia wolności.

Wpływ spodziewanych rezultatów na rozwój nauki

Zgromadzony dotychczas materiał badawczy wskazał na zróżnicowanie grupy badanej – zabójców kwalifikowanych zarówno pod względem karier przestępczych, pochodzenia, jak i motywacji zabójstwa. Nie ma prawidłowości co do rodzin pochodzenia ani statusu społecznego, choć znaczna część badanych wywodziła się z rodzin patologicznych i ubogich. Znaczna większość sprawców była uzależniona od alkoholu albo środków odurzających.

Badania potwierdziły dotychczasowe ustalenie, że większość sprawców z badanej grupy popełniła zabójstwo z motywacji rabunkowej. Co trzecie zabójstwo kwalifikowane popełnione jest w ramach zorganizowanej grupy przestępczej; 242 na 299 dożywotnich więźniów dopuszczało się czynu o charakterze bandyckim (połączonego z napadem). Sądy wymierzały k.d.pw. w stosunku do zabójców kwalifikowanych posiłkując się wyrokami Sądu Najwyższego z okresu, gdy w Polsce obowiązywała kara śmierci.

Rezultaty poszerzyły naszą wiedzę o słabości polskiej probacji i kontroli państwa sprawców czasowo zwalnianych z więzienia. Blisko połowa popełniła zabójstwo w okresie warunkowego zwolnienia, przerwy w karze, na przepustce.

Wpłynęły także na rozwój nauki o wykonaniu kary, które zależy od polityki i praktyki konkretnego zakładu karnego oraz podejścia jego personelu więziennego. Niektóre zakłady i ich administracje wyraźnie były ukierunkowane na pracę z tą grupą skazanych i do nich adresowali programy oddziaływań i standardową ofertę kodeksową (zatrudnienie, nauczanie).

Wynik badań zostały omówione lub opisane:

• podczas dwudniowego sympozjum pt. Life Imprisonment and Human Rights organizowanego przez prof. Dirk Van Zyl Smit i dr Catherine Appleton z Uniwersytetu w Nottingham, w Międzynarodowym Instytucie Socjologii Prawa w Onati w Hiszpanii w dniach 16-17 kwietnia 2015 r.,
• podczas dwudniowych warsztatów pt. Europe in Prisons, zorganizowanych przez Wydział Prawa, Uniwersytet w Leuven w Belgii w dniach 10 – 11 grudnia 2015 r.,
• podczas konferencji naukowej pt. Dożywotnie pozbawienie wolności. Zabójca, jego zbrodnia i kara organizowanej przez Katedrę Kryminiologii i Polityki Kryminalnej IPSiR na Uniwersytecie Warszawskim w dniach 30-31 marca 2017 r.,
• podczas trzech tematycznych seminariów z udziałem sędziów sądów okręgowych i apelacyjnych, oficerów Służby Więziennej oraz biegłych sądowych,
• w dziewięciu publikacjach, m.in w: Life Imprisonment and Human Rights, (ed.) Dirk van Zyl Smit, Catherine Appleton, 2016, Hart Publishing, Długoterminowe kary pozbawienia wolności w teorii i w praktyce, red. W. Zalewski, 2015, Gdańsk oraz Dożywotnie pozbawienie wolności. Zabójca, jego zbrodnia i kara, red. M. Ejchart-Dubois, M. Niełaczna, Andrzej Rzepliński, Monografie Prawnicze, Warszawa 2017 r.,
• w czterech pracach magisterskich studentów kryminologii i resocjalizacji.

 

Wykonanie kary dożywotniego pozbawienia wolności w Polsce 2012-2014

„Kara dożywotniego więzienia stawia specyficzne zadania. Cały czas uczymy się, bacznie przyglądamy się co się dzieje z naszymi podopiecznymi. Oprócz tego, że mamy jakieś przewidywania, jak to powinno wyglądać to musimy też reagować na to, co się dzieje wokół nas. Zmieniają się przepisy prawa, sytuacja zakładu karnego, funkcjonowanie więźniów. To są bardzo dynamiczne sprawy i wymagają specyficznego, dynamicznego podejścia” (oficer więzienny).

W przypadku więźniów dożywotnich – kategorii ekstremalnej – Służba Więzienna ma utrudnione zadanie. Jest zobowiązana by w warunkach odczłowieczających, zapobiegać utracie człowieczeństwa.

Jakościowa różnica tej kary i potrzeba zniuansowania powinny być zauważone i uwzględnione na poziomie centralnym, zaś odrębne problemy jakie rodzi wykonanie tej kary powinny być – choćby ramowo – rozpracowane lub rozwiązane w sposób systemowy.

Także standaryzacja praw i wolności człowieka, wzmocnienie mechanizmów ich ochrony, jak również postęp w zakresie zarządzania i techniki, spowodowały konieczność wypracowania nowej strategii postępowania z więźniami dożywotnimi.

A jak jest w polskich więzieniach?

Badania były finansowane przez Open Society Institute w ramach projektu pt. Watch More o charakterze strażniczym i badawczym realizowanego przez Stowarzyszenie Interwencji Prawnej we współpracy z Katedrą Kryminologii i Polityki Kryminalnej UW.

Cel badań

Pierwszym celem badań nad wykonywaniem kary dożywotniego pozbawienia wolności było przyjrzenie się temu „jak jest” – jak więźniowie dożywotni są traktowani, co otrzymują od systemu więziennego i co do niego wnoszą, jak i z czyją pomocą radzą sobie z negatywnymi skutkami długoletniej izolacji.

Drugim celem jest porównanie tego „jak jest” z tym „jak powinno być” (do czego powinno dążyć polskie więziennictwo). Punktem odniesienia są dla nas przepisy Kodeksu karnego wykonawczego, Europejskie Reguły Więzienne oraz Rekomendacja nr 2003 (23) Rady Europy o wykonywaniu przez administrację więzienną kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności [dalej: Rekomendacja nr 2003 (23)].

Szczegółowymi celami prowadzonych badań było dokonanie ustaleń:

1. Czy istnieje polityka (polityki) wykonywania kary dożywotniego więzienia, a jeśli tak to jaka?
2. Czy administracja i personel więzienny posiłkują się Rekomendacja nr 2003 (23) i w rezultacie czy realizują polskie i europejskie standardy wykonania k.d.p.w.?
3. Czy system więzienny jest gotowy by odpowiedzieć na szczególne – wynikające z długości k.d.p.w. – i indywidualne potrzeby więźniów dożywotnich i zarządzać ryzykiem?
4. Co i jak można poprawić, aby wykonanie k.d.p.w. było zbieżne ze standardami?

Hipotezy badawcze

1. Przeludnienie i złe warunki bytowe, w tym brak odpowiedniej infrastruktury, utrudniają zniuansowane postępowanie i oddziaływania z więźniami dożywotnimi.
2. Brakuje odrębnej polityki wykonania k.d.p.w. Nie ma ogólnej strategii i centralnego programu postępowania z tą kategorią więźniów, a także można przypuszczać, że brakuje lokalnych inicjatyw i programów, nie ma planów kary i odrębnej strategii pracy z tymi więźniami.
3. Rutynowe postępowanie z więźniami dożywotnimi prowadzi do dalej idących negatywnych skutków niż ma to miejsce w przypadku więźniów krótko- czy średnioterminowych (do 10 lat). Skutki te pogłębiają się w czasie i prowadzą do rozluźnienia lub utraty więzi ze światem zewnętrznym, perspektyw, możliwości i zdolności rozwoju osobistego i społecznego.
4. Negatywne skutki, wynikają nie tylko z samego faktu przebywania w długoletniej izolacji od normalnego życia w społeczeństwie wolnościowym, ale także z niepotrzebnych i mało uzasadnionych ograniczeń, stosowanych przez personel rutynowo, bez względu na zasadę indywidualizacji i progresji.
5. Więzienie jest jedynym miejscem, w którym więźniowie dożywotni realizują swoje prawa i wolności, których nie zostali pozbawieni przez średnio 20 lat swojej kary. Więzienie nie jest w stanie odpowiedzieć na wszystkie związane z nimi potrzeby, więc zostaje naruszona istota tych praw i wolności (np. prawo do nauki).
6. Więźniowie dożywotni nie uczestniczą w przygotowaniu własnych planów k.d.p.w., które pozwalałyby na racjonalne i konstruktywne wykorzystanie okresu izolacji, poprzez osiągnie pewnych etapów lub cykliczne angażowanie ich w pewne działania lub zapewnienie im stałego zajęcia i oferowanie im konkretnej pomocy w celu zapobieżenia negatywnym skutkom izolacji. Brakuje także programów, które utrzymywałyby ich gotowość do życia po ewentualnym zwolnieniu i wspierały szanse ich udanego powrotu do społeczeństwa.

Metodologia

Badania wykorzystały metody jakościowe i ilościowe, łączyły w sobie techniki badań terenowych i obserwacji warunków życia więźniów dożywotnich w 12 zakładach karnych oraz opracowanie dokumentacji fotograficznej.

Badania polegały na analizie akt penitencjarnych na podstawie opracowanej ankiety oraz prowadzeniu wywiadów swobodnych częściowo standaryzowanych z kadrą więzienną i kadrą zarządzającą więzieniem oraz z więźniami dożywotnimi.

Wpływ spodziewanych rezultatów na rozwój nauki

Rezultaty badań poszerzą wiedzę o aspektach obiektywnych wykonania kary dożywotniego więzienia, tj. warunkach materialnych, prawnych i systemowych. Pozwolą na diagnozę problemów związanych z długoletnią izolacją, czasem odosobnienia, interakcją między skazanymi a administracją więzienną. Z drugiej strony poszerzą wiedzę o aspektach subiektywnych czy podlegających subiektywizacji – o interpretacji obowiązującego prawa i standardów postępowania z więźniami dożywotnimi, ocenie kategorii badanych w ogólności i indywidualnych przypadków, ocenie rozwiązań proponowanych przez Rekomendację nr 2003 (23)

Wartością dodaną będzie porównanie jej zaleceń ze stanem faktycznym oraz odniesienie się do nich oficerów więziennych i skazanych na dożywocie w swoich opiniach.

Rezultaty przyczynia się do lepszego zrozumienia jak działa więzienie z perspektywy czasu – kilkudziesięciu lat antycypowanej kary.

Więcej …

Publikacje: ARE i Sprawiedliwość skrajna

https://watch.interwencjaprawna.pl

https://interwencjaprawna.pl/publikacje