Kierownik projektu badawczego, dr Maria Niełaczna przedstawiła założenia i problematykę aktualnie prowadzonych przez nas badań nad wykonaniem kary dożywotniego więzienia – czynników jakim jest system i Służba Więzienna – ich reakcja, udział i oferta, a następnie aktywność samego skazanego i rola psychologii – właściwej diagnozy i tego, co z niej wynika dla ćwierci wieku życia więźnia dożywotniego w społeczności więziennej.
W dniach 25-26 września 2019 r. odbył się I Kongres Kryminologiczny organizowany przez Zakład Kryminologii Instytutu Nauk Prawnych PAN oraz Polskie Towarzystwo Kryminologiczne im. prof. Stanisława Batawii.
Celem Kongresu było spotkanie polskich badaczów – wymiana i konfrontacja prowadzonych przez nich badań, ustaleń i wniosków. Forum uczestników było różnorodne (przestępczość jako taka, wiktymizajca, polityka karna i penitencjarna), choć zabrakło badań i opinii dotyczących funkcjonowania więzienia i wykonania kar skrajnie długich.
Nasz Zespół badawczy przedstawił planowane rezultaty i podzielił się wiedzą o prowadzonych w ramach grantu NCN badaniach.
Jakie rezultaty chcemy uzyskać?
- statystyczny obraz badanej grupy 299 więźniów dożywotnich (ilu jest faktycznie niebezpiecznych, ilu się uspołeczniło, np. założyło rodzinę, ilu zdobyło zawód i wykształcenie, ilu pracowało zawodowo podczas kary, ilu był aktywnych w pisaniu skarg do różnych instytucji praw człowieka)
- poparty dowodami opis zróżnicowania tej grupy więźniów, a jednocześnie pewnej typologii: źli-dobrzy, krótko-długodystansowi (kryterium czasu), ekstremalni niereformowalni-reformowali,
- opis roli psychologii i psychologa jako ważnego wskaźnika efektywności długoterminowej kary,
- opis i diagnoza reakcji (responsywności) oraz ewolucji systemu więziennego na nieliczną, lecz rosnącą w liczbie i specyfice grupę więźniów dożywotnich.
Jakie są nasze ustalenia badawcze?
- zabójcy pierwsi raz karani więzieniem, skazani na długoletnią karę pozbawienia wolności (powyżej 15 i 25 lat), nie wracają do przestępczego życia. Doświadczenie czasu dolegliwej, długoletniej izolacji – strat osobistych, rodzinnych i społecznych, poprawa swojego funkcjonowania społecznego w czasie kary, zdobycie kwalifikacji zawodowych – to najważniejsze czynniki, które wpływają na odcięcie się od przestępczego stylu życia i brak powrotności. Dojrzewają i oddalają się od tego, kim byli w dacie zbrodni;
- samookaleczenia więźniów dożywotnich, problemy z kontrolą emocji, problemy w adaptacji do reguł i warunków wykonania kary, rozpad więzi rodzinnej (zazwyczaj w pierwszych miesiącach po wyroku sądu okręgowego lub apelacyjnego) – dowodzi temu, że wymiar kdpw jest trudny do akceptacji dla skazanych na nią sprawców zbrodni. Jest to kara stawiająca szczególne wymagania Służby Więziennej;
- „perspektywa” nieodłącznie związana z miejscem i czasem izolacji, racjonalnym do wypełnienia i zaplanowania, jest najważniejszą metodą pracy z tą kategorią więźniów;
- zazwyczaj po 8-10 latach większość więźniów dożywotnich układa swoje życie w więzieniu, czyli dostosowuje swoje postępowanie do obowiązujących reguł i warunków, stabilizuje się, wyrasta z zachowań ryzykownych, wygasza agresję lub inne negatywne emocje, poddaje się oferowanym oddziaływaniom, w tym specjalistycznym;
- ekstremalne przypadki skazanych na dożywocie – mało podatnych na pozytywny wpływy lub biernych w procesie resocjalizacji – mimo świetnego dostosowania do więziennego życia i „niesprawiania trudności” – są oceniane przez personel z ostrożnością; dowodem na to jest 11 awansowanych do zakładu półotwartego.
- spośród 299 badanych potencjalnie co drugi mógł być awansowany (161) do zakładu karnego lżejszego typu i móc liczyć na 1-szą przepustkę pod eskortą funkcjonariuszy SW. Na 161 badanych 6 mężczyzn i 5 kobiet odbywało karę w zakładzie typu półotwartego;
- istnieją dobre praktyki postępowania z dożywotnimi jak: nacisk na zagospodarowanie bezkresu czasu przez umożliwienie mu pracy, nierzadko odpłatnej, kierowanie do programów związanych z kontrolą emocji, zwłaszcza gniewu i zachowań agresywnych lub zapobiegających skutkom długoletniej izolacji, udzielanie widzeń bez dozoru z najbliższymi, planowanie cyklu edukacyjnego, kontrola stanu psychicznego, adaptacji i stabilizacji.
- skazani na kdpw proszą o ułaskawienie – to kolejna „furtka”, którą mogą wydostać się na wolność. O ułaskawienie wnosiło 60-75 skazanych. We wszystkich przypadkach prócz jednej sądy wystawiały opinię negatywną – głównie dlatego, że nie było „szczególnych wydarzeń jakie nastąpiły po wydaniu wyroku”;
- analiza dokumentacji personelu więziennego, sądów penitencjarnych orzekających o warunkowym zwolnieniu zabójców skazanych na 25 lat oraz Kościoła, dowodzą, że nie ma sprawców trwale niebezpiecznych, że każdy z nich – z uwagi na zasadę indywidualizacji, stan aktualnej wiedzy naukowej, polskie i międzynarodowe standardy postępowania z więźniami dożywotnimi – winien być regularnie diagnozowany, poddany skutecznym oddziaływaniom w zależności od diagnozy.
Opracowała: dr Maria Niełaczna